جهاد سازندگی استان یزد،  نهادی‌ انقلابی‌ در استان یزد برای‌ سرعت‌بخشی‌ به‌ سازندگی‌ استان پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی و عهده‌دار پشتیبانی و خدمات رزمی؛ نیز بازسازی‌ و نوسازی‌ مناطق‌ جنگ‌‌زده‌ در همۀ‌ مراحل جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران (شهریور ۱۳۵۹ ـ تیر ۱۳۶۷).

پیشینه:  پس‌ از گذشت‌ حدود چهار ماه‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌، امام‌ خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، در ۲۶ خرداد ۱۳۵۸، ضرورت‌ تشکیل‌ جهاد سازندگی‌ را به‌منظور آبادانی‌ روستاها اعلام‌ کرد. در پی‌ این‌ پیام‌، جهاد سازندگی‌ در ۲۷ خرداد تشکیل‌ شد (ایروانی‌، ص‌184؛ امام‌ خمینی‌، ج‌ 4، ص ۴۳۹-440). در همین دوره، در استان یزد نیز جهاد سازندگی به‌طور رسمی شکل گرفت (آراسته، محمدحسین). طبق‌ اساسنامه‌، هدف‌ از تشکیلِ جهاد سازندگی‌، بسیج‌ امکانات‌ و استعدادهای‌ مردم‌ و دولت‌ برای‌ همکاری‌ در تهیه‌ و اجرای‌ سریع‌ طرح‌های‌ سازندگی‌ با تأکید بر نیازهای‌ روستاها و نقاط‌ دورافتادۀ‌ کشور‌ اعلام‌ شد (مجموعه‌ ... ، ص‌ 1)؛ بدین‌ترتیب، زمینۀ‌ فعالیت‌های جهاد سازندگی استان یزد‌ نخست‌، عمران‌، خدمات‌رسانی‌ و آموزش‌های‌ فنی‌ ویژه بود و در ادامه، رسیدگی‌ به‌ امور فرهنگی‌، بهداشت‌، اشتغال و جز آن‌ها‌ را نیز بر عهده‌ گرفت‌ (نک: کلانتری سرچشمه، ص ۲۰۸، ۲۱۷؛ اداره ... ).

جهاد سازندگی یزد در جریان جنگ:

از آغاز جنگ تا عملیات‌های آزادسازی مناطق اشغالی:  نخستین اقدام جهاد سازندگی استان یزد در آغاز جنگ مربوط به همان هفتۀ اول، در ۵ مهر ۱۳۵۹ است که یک گروه مهندسی با مسئولیت مهدی گلشن‌نیا با دو دستگاه خودروِ سواری (لندرور و وانت داتسون) به‌منزلۀ استان معین برای پشتیبانی مهندسی به استان ایلام در غرب کشور گسیل شدند و در ادامه، گروه‌های دیگری به آن‌ها پیوستند (گلشن‌نیا). باتوجه‌به آنکه نیروهای جهاد سازندگی استان یزد تا پایان سال ۱۳۵۹ ش، تقریباً، به استان ایلام فرستاده می‌شدند، فهرستی از اقدامات مهندسی آن‌ها با همکاری جهاد سازندگی زنجان و قزوین به‌دست‌آمده که شامل احداث جاده‌ به طول صد کیلومتر در سه مسیر چاه نفت ـ بیجار، سرنی ـ سه‌راهی تنگ بینا و سه‌راهی تنگ بینا ـ پاسگاه سنگی است. افزون‌بر آن، ساخت سنگرهای بتونی بین منطقۀ عملیاتی میمک ۱ و ۲، احداث جاده‌های انشعابی در همین مناطق به فاصلۀ ۲۹ کیلومتر، بازسازی پل گدارخوش‌ روی رودخانۀ گدارخوش و نیز احداث جاده‌های شور شیرین قدیم ـ کانی سخت به طول ۲۶ کیلومتر، تنگ تاریکه ـ تپه سرخه به طول ۱۸ کیلومتر و جادۀ فرعی شنی تقاطع جادۀ صالح‌آباد ـ سومار ـ پاسگاه سنگی به طول ۶ کیلومتر هم انجام شد. از دیگر اقدامات آن احداث بنای یک قرارگاه به همراه ساختمان و حمام عمومی بزرگ و ساخت سه سکوی (پد) بالگرد در منطقۀ سرنی بود. برای تسریع این تلاش‌های بی‌وقفه، تعمیرگاهی بزرگ و مجهز در روستای سرنی، در حدود پانزده‌کیلومتری شمال صالح‌آباد راه‌اندازی شد که به‌طور میانگین، روزانه چهل‌تا پنجاه دستگاه از ماشین‌آلات جهاد سازندگی استان و ماشین‌آلات ارتش و سپاه پاسداران و تانک‌های ارتش را تعمیر می‌کرد (جهاد ... ، شم بازیابی ۰۰۴-3-1-4-2، 003-3-1-4-2؛ نیز نک: هاشمی، ص ۲۵). این جهاد در اوایل اسفند ۱۳۵۹ نیز به ایجاد اردوگاه چهارده‌هزارنفری در شهر پهله در بخش زرین‌آباد واقع در مرکز استان ایلام اقدام کرد (عسکری‌مقدم؛ گلشن‌نیا).

ازآنجاکه حملۀ ارتش عراق به ایران و اشغال روستاها و چندین شهر، سبب بی‌خانمان و آواره‌شدن شماری زیاد از مردم مناطق جنگی شده بود، برخی از جنگ‌زدگان به یزد مهاجرت کردند؛ بدین منظور، در آبان ۱۳۵۹، برای رسیدگی به امور آنان ستادی زیرنظر آیت‌الله محمد صدوقی*، امام‌جمعه و نمایندۀ ولی‌فقیه در یزد تشکیل شد که دراین‌بین، جهاد سازندگی یزد به‌منزلۀ یکی از ارکان اصلی این ستاد، جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی مردم و تهیۀ مایحتاج موردنیازشان را بر عهده داشت (ستاد کمک‌رسانی ... ؛ جان‌نثار)؛ اما چندی بعد، تأمین نیروهای پشتیبانی جنگ استان هم به مأموریتش افزوده که بدین منظور در واحد امور اداری، بخش اعزام نیرو زیرنظر شورای مرکزی جهاد سازندگی یزد تشکیل شد که افزون‌بر کار اعزام نیرو، فعالیت‌های مرتبط به پشتیبانی از جنگ انجام می‌گرفت (دهقانی‌زاده). این بخش افزون‌بر تأمین نیروی انسانی جبهه‌ها، رسیدگی و پیگیری امور نیروی انسانی در همۀ ابعاد رفاهی و معنوی را بر عهده داشت و در شهرستان‌های استان هم شعبی برای تأمین نیاز جبهه‌ها به نیروی انسانی تشکیل داد («گذری ... »، بش). افزون‌بر این، برای تأمین نیروی انسانی فنی، ستادی مرکب از نمایندگان ولی‌فقیه و امام‌جمعه، استانداری و جهاد سازندگی تشکیل داد و از این طریق، در جلساتی مستمر با اتحادیه‌ها و تشکل‌های مختلف صنفی و صاحبان مشاغل (مکانیک و تعمیرکار وسایل نقلیۀ سبک و سنگین، آهنگر، باطری‌ساز، بنا، خباز، قناد، آرایشگر و ... )، به سازمان‌دهی اصناف پرداخت و براساس آن، امکان اعزام گروه‌های صنفی یادشده در دوره‌های حداقل پانزده‌روزه به مناطق جنگی غرب و جنوب فراهم کرد (همان، بش).

بخش اعزام نیرو از آغاز راه‌اندازی، بر‌اساس نیاز جبهه‌ها، گروه‌های صنفی تخصصی یادشده را به قرارگاه مرکزی پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی در مرکز (تهران) اعزام می‌کرد؛ اما از نیمۀ دوم مهر ۱۳۶۲، با تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر* از استان یزد، اعزام‌ها و ارسال کمک‌های مردمی به این یگان و سپس، به گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر* اختصاص داده شد. در کنار آن، به شهرهای بوکان و مریوان، که آیت‌‌الله محمد صدوقی بازسازی آن‌ها را پذیرفته بود، نیز به ارتش، نیرو اعزام می‌کرد. یکی از برجسته‌ترین اعزام‌ها، فرستادن بیست مقنی در اسفند ۱۳۶۲ به لشکر ۷۷ پیروز خراسان نیروی زمینی ارتش بود (معاونت ... ؛ دهقانی‌زاده).

افزون‌بر اعزام نیرو به جبهه، از ۱۳۶۰ ش، فرستادن ماشین‌آلات مردمی برای جاده‌سازی، سنگرسازی، احداث خاک‌ریز، قرارگاه‌ها و مقرهای پشتیبانی در برنامۀ کار جهاد سازندگی استان یزد قرار گرفت. در این طرح، کمپرسی‌هایی با ظرفیت بیش از پنج‌ تُن مانند کامیون، کفی، جرثقیل، تانکر آب و سوخت؛ نیز غلتک، لودر، گریدر، بولدوزر و جز آن‌ها فرستاده شد؛ اما چون بیشترین نیاز به خودرو کمپرسی بود، این طرح واحد اعزام کمپرسی نامیده شد (همو؛ «گذری»، بش). روش اجرای کار در این واحد بدین شکل بود که پس از اعلام نیاز جبهه‌ها به کمپرسی و اطلاع‌رسانی از‌طریق صداوسیما نخست، ثبت‌نام داوطلبان انجام می‌شد. برای این کار داشتن مدارکی چون گواهی‌نامه، کارت ماشین، عکس و تکمیل فرم ثبت‌نام ضروری بود؛ سپس، کارت نوبت اعزام به راننده یا مالک داده می‌شد تا ضمن آگاهی از زمان اعزام، ترددشان قانونی باشد. نوبت هر کمپرسی به مدت ۱۵ روز در سال بود و رانندگان با دریافت حقوق و لوازم‌یدکی به مناطق جنگی غرب و جنوب اعزام می‌شدند. درآنجا زیرامر یا در پشتیبانی یگان‌ها قرار می‌گرفتند و پس از پایان مأموریت، به مرکز استان مراجعت و برگۀ تسویه‌حساب دریافت می‌کردند. این واحد توانست در طول دورۀ دفاع مقدس، به‌ویژه در امر راه‌سازی و امور مهندسی جنگ بسیار درخشان عمل کند و نقشی مؤثر در پیشبرد اهداف جنگ داشته باشد. در این زمینه، ۳۸۰۶ دستگاه کمپرسی به مناطق جنگی فرستاده شد (همان، بش). اعزام این واحد براساس نیاز ستاد مرکزی اعزام کمپرسی در تهران بود. براساس اسناد موجود در مرکز اسناد ایثارگرانِ سازمان جهاد کشاورزی استان یزد، بیشترین اعزام کمپرسی به ۱۳۶۶ ش با بیش از ۱۴۵ دستگاه مربوط می‌شود (نک: ستاد پشتیبانی ... جنگ ... ، گزارش ... ).

از اواسط سال ۱۳۶۰ ش، با افزایش حجم کمک‌های مردمی، فعالیت جهاد سازندگی استان یزد در پشتیبانی از جنگ بیشتر شد؛ بدین‌ترتیب، در قلعۀ خیرآباد*، در جنوب غربی شهر یزد، مرکز پشتیبانی و سامان‌دهی کمک‌های مردمی با چند انبار به همراه بخش‌های تفکیک این کمک‌ها، پخت انواع مربا، شیرینی، آش و تولید انواع عرق‌های گیاهی و ماست‌بندی ایجاد شد. این مرکز با همت علی ابوالحسن‌زاده، معاون ستاد پشتیبانی جنگ استان یزد؛ علی‌اکبر همتی، مدیر مرکز قلعۀ خیرآباد؛ سید علی‌اکبر حسینی‌نسب، عضو شورای مرکزی جهاد سازندگی یزد؛ و حجت‌الاسلام شیخ علی دشتی، نمایندۀ امام خمینی (ره) در جهاد سازندگی استان یزد، آماده ‌شد (آراسته، محمدحسین) و فعالیتش را با عنوان مدیریت اجرایی فعالیت‌های ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان یزد با مسئولیت علی‌اکبر همتی آغاز کرد (دستمالچیان). نخستین فعالیت این مرکز در ۸ آبان ۱۳۶۰ بود که ۵ تن خرما، ۱۶ تن آرد، ۱۷۰ تخته پتو، ۶۰ کارتن انار، ۴۰ طاقه نایلون، ۸ کارتن کنسرو و پسته، ۷ گونی قند، ۹۰ کیلو روغن، ۱۶ کارتن مایع ظرف‌شویی و ۱۲ عدد چراغ خوراک‌پزی را بسته‌بندی و با ۵ کامیون به اهواز و سنندج ارسال کرد (لطف‌الله‌زادگان، آزادسازی ... ، ص ۴۰۰).

باتوجه‌به اینکه حوزۀ فعالیت جهاد استان گسترده شده بود و به نیروی ماهر و متخصص نیاز داشت، مسئولان ستاد مرکزی، طرحی را به وزارتخانۀ جهاد سازندگی ارائه دادند تا براساس آن، سهمیه‌ای از نیروهای مشمول خدمت، به جهاد سازندگی تخصیص داده شود. این طرح با مساعدت ستاد فرماندهی کل قوا عملی شد و آن دسته از افرادی که تا پیش‌ازاین، با جهاد همکاری داشتند، مشمول طرح شدند. در همین زمینه، جهاد سازندگی استان یزد مشمولین خدمت را، که دارای تخصص در امور مهندسی، ماشین‌آلات و راه‌سازی بودند، ازطریق ستاد پشتیبانی جنگ جهاد استان، پذیرش کرد؛ بدین‌ترتیب، امور پرسنلی مشمولین، مأموریت جذب، گزینش، تشکیل پرونده و مراحل صدور دفترچۀ آماده‌به‌خدمت و اعزام و همچنین، پیگیری صدور کارت پایان خدمت ازطریق حوزه‌های نظام‌وظیفه و نیز پیگیری امور درمانی، حقوقی و دیگر امور مشمولین را انجام داد («گذری»، بش).

بازسازی مناطق جنگی یکی دیگر از اقدامات مهم جهاد سازندگی استان یزد است که از اواخر سال ۱۳۶۰ ش، طرف توجه مسئولان استان‌های جنگ‌زده قرار گرفت. به ‌دنبال تشریح خرابی‌ها و وضعیت نابسامان کردستان، جواد محمدی‌پناه، فرماندار مریوان، از آیت‌الله محمد صدوقی درخواست کمک کرد. در پی این درخواست، در ۲ اسفند ۱۳۶۰، استاندار کردستان طی نامه‌ای به استاندار یزد، از تشکیل ستاد هماهنگی پشتیبانی و بازسازی مناطق جنگی استان کردستان خبر داد و با اعلان شمارۀ حساب، درخواست کمک کرد. در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۶۱، آیت‌الله صدوقی جوابیه‌ای خطاب به فرماندار مریوان نوشت «عین نامۀ درخواست برای اقدام به جهاد سازندگی یزد ارجاع شد» (استانداری کردستان؛ صدوقی، ص ۷۱۱). در ۱۸ فروردین ۱۳۶۱، طی نامه‌ای دیگر، استانداری ایلام از جهاد سازندگی یزد مستقر در ایلام خواست که محل امامزاده عباس در جنوب دهلران، محل شهادت جمعی از رزمندگان تیپ ۴۱ ثارالله، که بعدها به لشکر ارتقا یافت، بازسازی و زائرسرایی به نام این شهدا در آنجا احداث شود (استانداری ایلام). در همین دوره، بنیاد امور جنگ‌زدگان استان یزد هم تشکیل شد. اعضای این بنیاد ازاین‌قرار بودند: سرپرست بنیاد، سه نماینده از جنگ‌زدگان و نمایندگانی از ادارۀ بهداری، بنیاد شهید*، کمیتۀ امداد امام خمینی (ره) *، جهاد سازندگی، جمعیت هلال‌احمر* و بهزیستی* استان. ازجملۀ مهم‌ترین اقدام جهاد سازندگی یزد در این بنیاد جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی مردم و تهیۀ مایحتاج موردنیاز مهاجران بود (آراسته، مهدی؛ نیز نک: امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان یزد، بنیاد*).

تا پیش از پایان فروردین ۱۳۶۱، برای اجرای عملیات بزرگ فتح‌المبین (2 فروردین ۱۳۶۱) در شمال غربی خوزستان، جهاد سازندگی یزد از سوی قرارگاه کربلا با یک گروه مهندسی به فرماندهی محمدحسین عسکری با ۱۰ دستگاه کمپرسی، ۴ دستگاه لودر و ۱ دستگاه وانت همراه ۴۵ تن در منطقۀ چاه نفت نزدیک دشت عباس در جنوب ایلام استقرار یافتند. این گروه به جهاد لرستان و زنجان مأمور شدند و بیست کیلومتر خاک‌ریز احداث کردند. برای پشتیبانی تدارکاتی نیز گروهی بیست‌نفره از یزد همراه با چند کامیون و ۲۵ تن شیرینی و اقلام ضروری دیگر به آن‌ها پیوستند. در این عملیات، دو‌ تن از جهادگران اسیر و شش تن مجروح شدند (انصار). عملکرد جهاد سازندگی استان یزد برای مشارکت در عملیات بیت‌المقدس (10 اردیبهشت ۱۳۶۱) در جنوب غربی خوزستان درخور توجه است. نیروهای آن در قالب یک گروه ۲۵‌نفره به سرپرستی سید علی دشتی به همراه پنج دستگاه لندرور، دو دستگاه تویوتا، دو دستگاه کمپرسی ولوو، دو دستگاه تانکر آب و یک دستگاه آمبولانس تا دو روز پیش از آغاز عملیات به منطقه اعزام شدند و زیرامر پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی قرارگاه کربلا قرار گرفتند و با گروه‌های دیگر جهاد سازندگی ادغام شدند. به همین سبب، اطلاعاتی دقیق از جزئیات فعالیت آنان در دست نیست (دشتی).

پس از عملیات آزادسازی مناطق اشغالی تا پایان جنگ تحمیلی:  پس از آزادسازی بیشتر مناطق اشغالی در خرداد، عملیات رمضان (23 تیر ۱۳۶۱)، در شرق بصره انجام شد و در این عملیات، جهاد سازندگی یزد به فرماندهی علی‌محمد انصاری با ده دستگاه بولدوزر و هشت دستگاه لودر در سه مرحلۀ عملیات، بیست کیلومتر خاک‌ریز و بیش از پنجاه سنگر برای خودرو و تانک احداث کرد (هاشمی، ص ۱۱۱).

جهاد سازندگی یزد هم‌زمان با این عملیات، به بازسازی مناطق جنگی هم اهتمام داشت و در کنار استانداری و امام‌جمعه و نمایندۀ امام در استان، شورای عالی بازسازی مناطق جنگ‌زدۀ استان یزد را تشکیل داد و محور اصلی بازسازی شد (نک؛ اهم ... ، ص ۱۷؛ امین‌الرعایا، بش)؛ و به‌منظور تأمین هدف‌های خود پنج کمیته در ساختار تشکیلاتی و شهرستان‌های تابع استان یزد ایجاد کرد که عبارت بودند از: عمران، کشاورزی، فنی، بهداشت و فرهنگی (نک: ستاد بازسازی ... ، گزارش عملکرد). این تشکیلات بازسازی شهر موسیان و روستاهای پیرامون آن را واقع در جنوب غربی استان ایلام بر عهده گرفت؛ و بدین منظور در روستای پَتَک (شهید صدوقی)، واقع در پنج‌‌کیلومتری شرق موسیان مستقر شد. در نخستین گام، برای سهولت در ساخت منازل مسکونی ویران‌شده، کورۀ آجرپزی و کارگاه تولید شن و ماسه را با همکاری استانداری و بنیاد مسکن استان در این روستا احداث کرد (المدرسی یزدی).

براساس گزارش عملکرد جهاد سازندگی استان یزد در امر بازسازی مناطق جنگ‌زده، فعالیت‌ها و اقدامات نیروهای این نهاد عبارت بود از: تجهیز و راه‌اندازی بیش از ۴۱ حلقه چاه‌ کشاورزی تخریب‌شده در منطقۀ دشت عباس؛ تسطیح بیش از ۲ هزار هکتار از اراضی کشاورزی و خاک‌ریزها و سنگرها؛ شن‌ریزی و ساختن حدود ۶۰ کیلومتر جاده‌های روستایی و چاه‌های کشاورزی؛ ساخت ۱۸ واحد موتورخانۀ چاه‌های کشاورزی؛ کاشت گندم آبی و دیمی و برداشت محصول در بیش از ۵۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی تا ۱۳۶۲ ش؛ ایجاد کارگاه تانکر سازی و دروپنجره‌سازی به مساحت ۵۰۰ مترمربع؛ ساخت انواع تانکرهای سوخت موتورهای کشاورزی و تانکرهای گالوانیزۀ ثابت و سیار برای آب آشامیدنی روستاها؛ ساخت منبع آب هوایی ۴۵‌هزارلیتری و ۷۵‌هزارلیتری برای روستاهای فجر و پتک؛ حفر ۸ حلقه چاه کشاورزی؛ تجهیز ۲ حلقه چاه آب آشامیدنی و نصب منبع هوایی و لوله‌کشی آب آشامیدنی روستایی؛ ایجاد کارگاه تیرسیمانی موردنیاز؛ برق‌رسانی به ۳ روستا؛ احداث خوابگاه، سرویس بهداشتی، حمام و آشپزخانه در این منطقه در مساحت ۲۵۰ مترمربع؛ زیرکشت‌بردن بیش از ۷۰۰ هکتار از اراضی و طرح آبیاری با سیفون و آموزش آن؛ کشت هندوانه و سبزیجات برای نیروهای اعزامی؛ ایجاد مرکز دهستان در روستای پتک در زمینی به مساحت تقریبی ۲ هزار مترمربع شامل خوابگاه، انبار و سرویس بهداشتی؛ ساخت کوره‌های آجرپزی به‌صورت فشاری؛ تأمین آب آشامیدنی اهالی روستاها با تانکر ثابت و سیار؛ اعزام بهداشت‌یار به روستاها و مداوای بیماران و آموزش نکته‌های بهداشت؛ اعزام مبلغ مذهبی به روستاها و ستادهای منطقه و پخش پوستر و کتاب؛ جوشکاری ماشین‌آلات سنگین و سبک جبهه‌های جنگ یگان‌های ارتش، سپاه و بسیج؛ ایجاد تعمیرگاه ماشین‌آلات کشاورزی در منطقۀ دشت عباس؛ برداشت محصول گندم روستاییان با کمباین؛ توزیع علوفۀ دام، سموم دفع آفات کشاورزی، بذر و کود شیمیایی بین روستاییان؛ ساخت مدرسه‌های ابتدایی و راهنمایی شهید صدوقی به‌ترتیب، با زیربنای ۷۵۰ و ۵۵۰ مترمربع؛ ساخت دو دستگاه سوله با زیربنای ۷۲۰ مترمربع؛ ساخت موتورخانه و کارخانۀ یخ‌سازی با زیربنای ۱۶۰ مترمربع در روستای شهید صدوقی؛ تکمیل طرح لوله‌کشی آب آشامیدنی برای روستای پتک به طول ۲ هزار متر؛ ساخت ۴ اتاق کوره با زیربنای ۸۴ مترمربع؛ حفر و تجهیز چاه کشاورزی و ساخت موتورخانه و استخر با آبدهی ۸ اینچ در روستای پتک؛ تسطیح ۵۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی روستای پتک و کشت گندم و یونجه در آن؛ تعمیر مدرسۀ روستای فجر با زیربنای ۲۰۰ مترمربع؛ ساخت مسجد روستای فجر با زیربنای ۴۵۰ مترمربع؛ ساخت بنایی برای آسیاب آرد در روستاهای فجر و ثارالله هریک با زیربنای ۲۵ مترمربع؛ برق‌رسانی فشار ضعیف به روستای ثارالله به طول ۱۱۵۰ متر؛ برق‌رسانی فشار ضعیف به روستای حمزۀ مشاوریه به طول ۱۲۰۰ متر؛ برق‌رسانی فشار ضعیف به روستای فجر به‌ طول ۷۵۰ متر؛ نصب یک دستگاه تابلوی دو‌طرفۀ ۳۰۰ آمپر و وصل به تأسیسات کارخانۀ یخ‌سازی در دشت عباس و منطقۀ پتک؛ کابل‌کشی کورۀ بنیاد مسکن به طول ۸۰۰ متر فشار ضعیف و هزار متر فشارقوی؛ راه‌اندازی دو دستگاه دیزل ژنراتور برای کورۀ بنیاد مسکن و نصب تابلوی ۶۰۰ آمپری؛ راه‌اندازی دیزل ژنراتور؛ ساخت ۱ واحد کورۀ دستی با ۳ دهنه با تولید ماهیانه ۴۰۰ هزار قالب؛ برق‌رسانی فشارقوی و فشار ضعیف محل استقرار جهاد یزد به طول ۲ هزار متر با نصب ترانسفورماتور و تابلوی مربوطه در روستای پتک؛ و برداشت ۱۴۰ هکتار گندم و جو از زمین‌های مشروب با آب چاه‌های شمارۀ ۱ و ۱۴ دشت عباس در ۱۳۶۳ ش (ستاد بازسازی، همان).

افزون‌بر اقدامات جهاد سازندگی یزد درزمینۀ بازسازی، مهم‌ترین فعالیت‌های خدماتی و تدارکاتی آن عبارت است از: تعمیر ۱۵۴ دستگاه خودرو؛ ارسال ۱۲ تن شیرینی، ۱۲۰ تن میوه و خواربار، ۲۵۰ کارتن کمپوت و کنسرو، ۵۵۰۰ دست لباس، ۸۰۰ رأس گوسفند و ۲هزار مترمربع موکت (جهاد، شم بازیابی ۰۰۲-2-1-1-18).

این جهاد در جریان بازسازی و فعالیت‌های خدماتی و تدارکاتی در جبهه، در اعزام نیرو و ماشین‌آلات سبک و سنگین در پشتیبانی از عملیات‌های مسلم بن عقیل (9 مهر ۱۳۶۱)، محرم (10 آبان ۱۳۶۱) و والفجر مقدماتی (17 بهمن ۱۳۶۱) نیز فعالیت داشت. در عملیات مسلم بن عقیل، در منطقۀ سومار در شمال غربی شهرستان قصر شیرین در غرب استان کرمانشاه، با ۸ دستگاه بولدوزر، ۶ دستگاه لودر و ۲۵ دستگاه کمپرسی به فرماندهی آیت‌الله محمدحسین عسکری به همراه جهاد سازندگی گنبدکاووس کمتر از دو ماه مانده به عملیات، جادۀ گنبد پیرمحمد تا کنجان‌چم به طول ۲۴ کیلومتر و دو زاغۀ مهمات را ایجاد کرده بود که در جریان آن نیز محمدرضا کاظمی مجروح شد (کاظمی).

در عملیات محرم در جنوب غربی استان ایلام، گروهی چهل‌نفره به فرماندهی امین‌الرعایا همراه با ۴ دستگاه تویوتا، ۱ دستگاه لودر، ۳۵ دستگاه کمپرسی و ۴۰ دستگاه کامیون حامل کمک‌های مردمی، به جهاد سازندگی لرستان مأمور شدند و در جریان این عملیات، افزون‌بر احداث ده کیلومتر خاک‌ریز، دو سنگر سولۀ دوازده‌متری برای پایگاه (سایت‌)های ضد‌هوایی احداث کردند. در این عملیات، سه تن از جهادگران یزدی به شهادت رسیدند (قرارگاه ... ، جهاد ... ، سند مورخ ۸ آبان ۱۳۶۱). پس از عملیات محرم، جهاد سازندگی یزد در غرب موسیان به‌منظور ارتباط تدارکاتی و تسلیحاتی نیروهای ایرانی مستقر روی ارتفاعات ۲۹۰ و همچنین برای ایجاد مواضع پدافندی منطقه ۲۹۰، موانع و استحکاماتی احداث کرد (عسکری).

همچنین، در عملیات والفجر مقدماتی، در منطقۀ فکه و شرهانی بین شمال غربی استان خوزستان و جنوب غربی استان ایلام، جهاد سازندگی استان یزد با استعداد یک گروهان همراه با جهاد نجف‌آباد، ده کیلومتر خاک‌ریز و چهل کیلومتر جاده را مرمت و تسطیح و بیست کیلومتر جاده در منطقۀ فکه از سه‌راهی پیروزی جنگل عمقر/ امقر (شمال شهر بستان) در منطقۀ میشداغ تا سه‌راهی پل کرخه را قیرپاشی کرد (ستاد پشتیبانی مهندسی ... مستقر ... ، گزارش به ستاد ... )؛ بدین‌ترتیب، جهاد سازندگی استان یزد تا پایان سال ۱۳۶۱ ش، توانسته بود ۲۵۵ کیلومتر جاده را در مناطق کوهستانی و تپه‌های شنی احداث کند (قرارگاه ... ، گزارش ... ). در این مدت، گروه‌های مختلفی از طرف جهاد سازندگی استان یزد به جبهه اعزام می‌شدند که از آن جمله در ۱۲ بهمن، گروهی از نیروهای فنی شامل تعمیرکار خودروهای سبک و سنگین، باطری‌ساز، جوشکار، رادیاتورساز، صافکار و آهنگر بود (لطف‌الله زادگان، والفجر ... ، ص ۵۴۶).

اقدام مؤثر جهاد سازندگی استان یزد در سال‌های بعد نیز ادامه یافت و بی‌شک، یکی از مهم‌ترین این‌ها تشکیل واحد انصارالمجاهدین* بود. با تشکیل این واحد در ۱۳۶۳ ش، مشکلات معیشتی خانواده‌های ایثارگران تا حدودی مرتفع شد. مدتی بعد، دیدار با خانواده‌های رزمندگان، تهیۀ کوپن ارزاق عمومی، ارائۀ خدمات معمول در تعاونی‌های مصرف به خانواده‌ها و مساعدت درزمینۀ معرفی خانواده‌های جهادگر به پزشک در مواقع ضروری (اورژانس) در دستور کار قرار گرفت و بدین منظور، امکانات بیشتری در اختیار واحدهای تعاون و گروه انصارالمجاهدین گذاشته شد (حسن‌پور و شایق، ص ۳۹-40؛ ستاد مرکزی ... جنگ ... ، بخش‌نامه ... ).

عضویت در ستاد جبهه و جنگ استان یزد از دیگر فعالیت‌های جهاد سازندگی استان یزد درزمینۀ جنگ بود که با هماهنگی و همکاری بسیار نزدیک با استانداری این استان انجام می‌گرفت. در این ستاد، جهاد استان به اعزام نیرو به جبهه و پیگیری در این زمینه موظف بود (نک: همدانیان؛ دشتی‌پور). در پی چنین تصمیمی، حجم اعزام نیرو از طرف جهاد سازندگی استان یزد چشمگیرتر شد؛ به‌طوری‌که شمار نیروهای اعزامی آن، که براساس گزارش ستاد پشتیبانی جنگ این استان در ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ ش، به‌ترتیب، ۹۰۰ و حدود ۲۲۵۰ تن بود که تا ۱۳۶۳ ش، به حدود ۳ هزار تن افزایش یافت و در سال بعد، به ۶۸۲۸ تن رسید (ستاد پشتیبانی جنگ، آمار ... ، سند مورخ ۲۰ مهر ۱۳۶۴). تنها در یکی از این اعزام‌ها در ۱۳۶۳ ش، در فاصله کمتر از یک هفته، دو گروه به جبهه گسیل شدند: نخستین گروه در ۳۰ خرداد، در قالب طرح‌هاى فتح ۱ و ۲ و گروه بعدی در ۳ تیر، در قالب نیروهای فنى و خدماتى (یزدانفام، ص ۶۷۸،۷۲۶). در پی اجرای این سیاست، عملکرد نیروهای جهاد سازندگی استان یزد ازنظر کمی و کیفی، توسعه یافت؛ به‌طوری‌که براساس اسناد به‌دست‌آمده، فعالیت شش‌ماهۀ نخست سال ۱۳۶۴ ش نیروهای این نهاد در مناطق جنگ‌زده در استان ایلام بدین شرح گزارش شد: تکمیل دبستان احداثی روستای پتک در بخش موسیان با زیربنای ۷۵۰ مترمربع (60 درصد آن در ۱۳۶۳ ش و ۴۰ درصد در ۱۳۶۴ ش)؛ تکمیل مدرسۀ راهنمایی احداثی روستای پتک با زیربنای ۵۵۰ مترمربع (60 درصد آن در ۱۳۶۳ ش و ۴۰ درصد در ۱۳۶۴ ش)؛ تکمیل ۴ دستگاه سوله با زیربنای هرکدام ۳۶۰ مترمربع در مرکز دهستان دشت عباس (65 درصد آن در ۱۳۶۳ ش و ۳۵ درصد در ۱۳۶۴ ش)؛ برداشت گندم از ۵۰ هکتار از اراضی روستای پتک و تحویل آن به سیلوی اندیمشک؛ تولید ۱‌میلیون قالب آجر و تحویل آن به ستاد بازسازی استانداری یزد مستقر در موسیان و دیگر نهادها در منطقه؛ تأمین آب آشامیدنی روستاهای بخش موسیان با تانکر سیار و تانکرهای ثابت گالوانیزه؛ تکمیل چاه کشاورزی در روستای پتک (برقی‌کردن و احداث ساختمان موتورخانه)؛ تکمیل ساختمان اداری، خوابگاه، سرویس و تأسیسات آب و برق و دو دستگاه سوله برای انبار و تعمیرگاه با زیربنای ۱۹۲۰ مترمربع در روستا پتک (10 درصد آن در ۱۳۶۴ ش)؛ ارائۀ خدمات پزشکی مانند تزریقات، پانسمان و مداوای سرپایی اهالی روستاهای بخش موسیان و کارکنان ستاد بازسازی مستقر در منطقه؛ تولید یخ موردنیاز ستادهای بازسازی و مردم بخش موسیان؛ و آغاز عملیات راه‌سازی در بخش میمۀ زرین‌آباد از توابع دهلران به طول ۳۷ کیلومتر در حد راه روستایی درجۀ دو با پیشرفت ۲۰ درصد. باوجود اقدامات جهاد سازندگی یزد در منطقۀ موسیان، در ۲۷ شهریور ۱۳۶۴ و فروردین ۱۳۶۵، در جریان بمباران وسیع روستای پتک بخشی از این اقدامات، به‌ویژه تأسیسات اداری با دو انبار سوله، کارخانۀ یخ‌سازی و موتورخانۀ چاه کشاورزی به‌کلی منهدم شد (ستاد بازسازی، گزارش بمباران).

در پی شدت‌یافتن حملات هوایی ارتش عراق به مناطق مسکونی و زیرساخت‌های اقتصادی ایران در ۱۳۶۴ ش، جهاد سازندگی استان از ۳۰ آبان همین سال، به برنامه‌ریزی و ساخت انواع سنگرهای بتونی در ابعاد مختلف و با کاربردهای متفاوت مشغول شد (ستاد مرکزی ... جنگ ... ، شرکت ... ). براساس منابع موجود، از ۲۵ بهمن ۱۳۶۶، ساخت دو هزار سنگر پیش‌ساختۀ بتونی به مدت یک سال انجام گرفت (نک: همان، ستاد ... ). ساخت سنگر پس از پایان جنگ نیز ادامه یافت و از ۲۹ آذر ۱۳۶۷ به بعد، دویست سنگر برای قرارگاه عملیاتی نوح نیروی دریایی سپاه (نک: ستاد مرکزی ... مهندسی ... ) و از ۱۷ اسفند ۱۳۶۸ بیش از ۳۲۰ سنگر یک‌متری و ۱۸۲ قطعه سنگر هفتادسانتی‌متری ساخته شد و در اختیار ستاد مرکزی پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی قرار گرفت (همان).

از اواخر سال ۱۳۶۴ ش، جهاد سازندگی استان یزد با تشکیل گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر، به فعالیت‌های رزمی و مهندسی جهاد استان جنبۀ راهبردی داد. عملکرد آن در سازمان‌دهی و اجرای مأموریت‌های پشتیبانی مهندسی رزم ویژه‌تر شد؛ به‌طوری‌که زیرامر یگان‌های رزم سپاه یا ارتش قرار می‌گرفت و یا به‌طور مستقل، به اجرای پروژه‌های اساسی جنگ می‌پرداخت (آراسته، محمدحسین). تشکیل گردان مهندسی ـ رزمی استان یزد درزمینۀ زیرامر قرار‌گرفتن همۀ ستادهای پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی استان‌ها به‌منزلۀ زیرمجموعه‌های ستاد مرکزی پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی بود؛ بنابراین، ستاد پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی استان یزد به‌منظور آموزش راننده برای ماشین‌آلات مهندسی مأموریت یافت از رانندگان با‌تجربۀ ماشین‌آلات راه‌سازی و مهندسی بهره ببرد و با بسیج امکانات مردمی و دولتی، باتوجه‌به نیاز جبهه‌های جنگ، به راه‌اندازی یک اردوگاه آموزشی اقدام کند. این اردوگاه پس از تأسیس به نام پادگان آموزشی شهید صدوقی* در ۲۱ تیر ۱۳۶۵ افتتاح شد («گذری» بش).

از دیگر فعالیت‌های جهاد سازندگی استان یزد درزمینۀ جنگ تحمیلی، پشتیبانی امور مرتبط با امداد، درمان و انتقال رزمندگان مجروح استان بود؛ بدین منظور در اوایل آذر ۱۳۶۵، در استان، ستاد امداد و درمان جنگ استان یزد* زیرنظر استاندار وقت، حبیب‌الله بی‌طرف، تشکیل شد (قاسمی فیروزآبادی). از مهم‌ترین اقدامات جهاد در این ستاد فعالیت‌ درزمینۀ توسعۀ نقاهتگاه‌ها بود؛ به‌طوری‌که برای نخستین‌بار، در یزد، آمار پذیرش و درمان مجروحان به حدود دو هزار تن رسید که با‌توجه‌به وضعیت آن دوره، بسیار درخور اهمیت بود (همو). مجموعۀ اقدامات انجام‌گرفته نشان‌دهندۀ حضور مؤثر مردم استان یزد در قالب نیروهای جهادگر است؛ به‌طوری‌که آمار اعزام نیرو از جهاد سازندگی استان در نیمۀ دوم سال ۱۳۶۶ ش، به بیش از ده هزار تن رسید (ستاد پشتیبانی ... جنگ، همان، سند مورخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۶۷).

در ۱۳۶۶ ش، جهاد سازندگی استان یزد به‌منظور رسیدگی بهتر و بیشتر به خانوادۀ ایثارگران، به‌ویژه مجروحان جنگی این نهاد، واحد انصارالمجاهدین* را در اداره‌های جهاد سازندگی شهرستان‌های آن تشکیل داد. اسناد انفرادی دربارۀ مجروحان فراوان است؛ اما گزارش‌های یک‌ساله و شش‌ماهه دراین‌باره وجود ندارد؛ فقط در ۱۸ اسفند ۱۳۶۶، جهاد سازندگی یزد فهرست پانزده‌ تن از مجروحان جهادی در آن سال را به مرکز (وزارت جهاد سازندگی) ارسال کرد (همان، ارسال ... ).

جهاد سازندگی یزد در ماه‌های پایانی جنگ، همچنان، نیرو به جبهه اعزام می‌کرد که از آن جمله می‌توان به اعزام نیروهایی با تخصص‌های گوناگون با عنوان سپاهیان امام حسین(ع) در قالب گردان انصار در ۲۱ فروردین ۱۳۶۷ یا به‌منظور تقویت خطوط دفاعی در ۲۷ فروردین اشاره کرد (ایزدی، ص ۷۴۵، ۸۰۰، ۹۵۰)؛ البته، باید یادآور شد که از آمار نیروهای اعزامی در این سال اطلاع دقیقی در دست نیست.

جهاد سازندگی استان یزد جدای از عملکردهای مهندسی و پشتیبانی در جنگ، درزمینۀ فرهنگی و هنری نیز اقداماتی را در جبهه‌ها انجام می‌داد که عبارت‌اند از: برگزاری نماز جماعت، جلسات دعا، کلاس‌های عقیدتی و آموزشی در پایگاه‌های جهادگران؛ نمایش فیلم‌ و اجرای نمایش در پایگاه‌ها؛ اعزام مبلغ و روحانی به سنگرهای خطوط مقدم جبهه و مقرهای فرعی؛ توزیع اقلام تبلیغاتی مانند روزنامه‌، مجله و جزوه‌های علمی و فرهنگی، پاکت‌نامه، کتاب، کارت‌‌پستال، تسبیح، شیشۀ عطر و هدایای فرهنگی به‌صورت سنگربه‌سنگر؛ تهیۀ تابلوهای تبلیغاتی؛ تهیۀ فیلم و عکس؛ و برگزاری نمایشگاه‌های کتاب (ستاد پشتیبانی ... جنگ، عملکرد ... ؛ «گذری»، بش). آمار فعالیت فرهنگی به‌دست‌آمده بدین صورت است: اعزام ۴۳۲ روحانی؛ ارسال بیش از ۱۴۰ هزار نسخه کتاب و نشریه؛ نمایش ۹۰۰ حلقه فیلم؛ ۲۸۰۰ خطاطی روی تابلو‌ و دیوار‌؛ 12 ساعت فیلم‌برداری و مصاحبه؛ تهیۀ ۳۰۰ حلقه عکس از مناطق جنگی؛ برگزاری ۳۰۰ ساعت مراسم مذهبی غیر از نماز جماعت (همان، بش).

گسترش نظام بهداشتی و درمانی مجروحان جنگی یکی دیگر از اقدامات مفید جهاد سازندگی استان یزد در مناطق جنگی بود. طرح بهداشتی با ایجاد یک پست فوریت‌های پزشکی در موقعیت‌ها و مقرها و انجام‌دادن فعالیت‌های امدادی در سم‌پاشی سنگرها و موقعیت‌ها بود که اقدامات پیشگیرانه‌ای برای مقابله با آلودگی‌ها و بیماری‌ها به شمار می‌رفت (ستاد پشتیبانی مهندسی ... مستقر، گزارش ... سال ... ).

فعالیت دیگر جهاد درزمینۀ تدارکات و خدمات بود که افزون‌بر پشتیبانی نیروها و واحدهای جهاد سازندگی، همۀ نیروهای نظامی مستقر در جبهه اعم از سپاه، ارتش، بسیج، سازمان پیش‌مرگان مسلمان کُرد و ژاندارمری را حمایت می‌کرد و درزمینۀ تهیۀ تجهیزات و امکانات لازم برای استحکام‌بخشی به سنگرها، توزیع کمک‌های مردمی و تأمین نیازهای تدارکاتی آن‌ها فعالیت داشت. در کنار آن، همۀ ماشین‌آلات منطقه را با ایجاد گروه تعمیراتی سیار زیرپوشش قرار داده بود (همان)

با همۀ این‌ها، در طول هشت سال جنگ تحمیلی، از جهاد سازندگی استان یزد بیش از پانزده هزار تن داوطلب به جبهه گزارش‌شده است که شماری از آنان بیش از یک بار سابقۀ اعزام داشته‌اند؛ نیز از این شمار، هزار تن از جهادگران استان و بقیه هم از نیروهای مردمی در قالب جهادگر بودند. از مجموع این نیروها حدود ۵۰ تن شهید و ۵۷۰ تن مجروح شدند و ۱۶ ‌تن هم به اسارت نیروهای عراقی درآمدند (سازمان ... ). شهدای شاخص آن، که در زمان جنگ در جهاد سازندگی استان یا واحدهای تابعۀ آن مسئولیتی داشتند، عبارت‌اند از: سید جواد بخشایش* (21 آذر ۱۳۱۱-6 خرداد ۱۳۶۷)، مسئول ترابری گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر؛ احمد خالصی* (8 شهریور ۱۳۲۵-6 آذر ۱۳۶۴)، مسئول ستاد پشتیبانی جنگِ شهرستان اردکان؛ حسین دهقانی محمد‌آبادی* (4 مرداد ۱۳۳۸-19 دی ۱۳۶۵)، مسئول امور مالی گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر؛ محمد رحمانی دِهنودشت* (1 مهر ۱۳۳۹-21 بهمن ۱۳۶۱)، مسئول استحکامات گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر؛ محمدحسین سجادیان (۱۷ اردیبهشت ۱۳۳۵-۱ شهریور ۱۳۶۲)، مسئول تدارکات گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر؛ محمداِبراهیم علی‌خانی (12 اردیبهشت ۱۳۳۰-19 اردیبهشت ۱۳۶۵)، مسئول خدمات گردان مهندسی ـ رزمی ۲۳ قدر جنگ جهاد سازندگی استان یزد؛ و علی‌محمد یزدی یوسفی (12 آبان ۱۳۳۸-7 مرداد ۱۳۶۱)، مسئول امور فرهنگی و تبلیغات جهاد سازندگی استان یزد (فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها).

جهاد سازندگی پس از پایان جنگ:  در ۱۳۷۹ ش، پیرو سیاست‌های دولت مبنی بر کوچک‌سازی تشکیلات ساختاری دولت، جهاد سازندگی استان یزد، با اداره‌کل کشاورزی استان یزد ادغام شد و سازمان جهاد کشاورزی را تشکیل دادند (خسروی‌مقدم). ازآن‌پس، سیاست‌های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در معاونت توسعۀ مدیریت و منابع آن سازمان به‌صورت هماهنگی و نظارت بر حسن گردش امور مربوط به ایثارگران، امور نیروی انسانی (پرسنلی)، بازنشستگی وظیفه‌بگیران، آموزش و برنامه‌ریزی نیروی انسانی، رفاه و تربیت‌بدنی کارکنان، خدمات و کارپردازی، پشتیبانی و سیستم گردش مکاتبات در سطح سازمان پیگیری می‌شود («تشکیلات ... »، بش). از دیگر اقدامات این سازمان درزمینۀ ترویج فرهنگ ایثار و شهادت مراسم غبارروبی، عطر و گل‌افشانی گلزار شهدای گمنام استان یزد به مناسبت آغاز ایام‌الله دهۀ فجر، با حضور مدیرکل سازمان به همراه معاونان و جمعی از کارکنان آن سازمان است.

مآخذ:  آراسته، محمدحسین (مدیر ستاد پشتیبانی جنگ استان یزد در سال‌های ۱۳۵۹-1362)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۲۵ خرداد ۱۳۹۶؛ آراسته، مهدی (سرپرست بنیاد امور جنگ‌زدگان استان یزد تا ۱۳۶۲ ش)، مصاحبه با طوبی زارع،۱۰ اسفند ۱۳۹۸؛ ادارۀ جهاد سازندگی، عضویت در جهاد سازندگی شهرستان یزد، سند بی‌تا سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ استانداری ایلام، بازسازی امامزاده عباس، سند مورخ ۱۸ فروردین ۱۳۶۱، شم بازیابی ۰۰۱-3-5-2-1، موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان یزد؛ استانداری کردستان، درخواست کمک برای بازسازی، سند مورخ ۲ اسفند ۱۳۶۰، شم بازیابی ۰۰۳-44-4-1-1، موجود در همان‌جا؛ المدرسی یزدی، سید محمدعلی (رئیس بنیاد مسکن استان یزد در هشت‌سال جنگ تحمیلی)، مصاحبه با اعظم یزدی، ۲۲ آذر ۱۳۹۹؛ امام خمینی، صحیفۀه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1371 ش؛ امین‌الرعایا، مجتبی (مسئول ستاد بازسازی مناطق جنگ‌زده در استان ایلام)، خاطرات منتشرنشده؛ انصار، علی (فرمانده گردان مهندسی ۲۳ قدر)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۲۷ خرداد ۱۳۹۷؛ اهم فعالیت‌های بازسازی و نوسازی در سال ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ ش، به کوشش ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، تهران، بی‌تا؛ ایروانی‌، محمدجواد، نهادگرایی‌ و جهاد سازندگی‌، تهران: اداره‌کل روابط عمومی وزارت جهاد سازندگی، ۱۳۷۸ ش؛ ایزدی، یدالله، عملیات والفجر ۱۰، بمباران شیمیایی حلبچه، فشار جهانی به ایران برای پذیرش قطعنامۀ ۵۹۸، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ ش؛ «تشکیلات سازمانی» (بارگذاری: ۷ فروردین ۱۴۰۱)، سازمان جهاد کشاورزی استان یزد، <www.yazd.maj.ir> (دسترسی: ۱۰ آبان ۱۴۰۱)؛ جان‌نثار، علیرضا (کارمند اسبق بنیاد مسکن یزد)، مصاحبه با اعظم یزدی، ۱۸ آبان ۱۳۹۹؛ جهاد سازندگی استان یزد، گزارش عملکرد، سند بی‌تا، شم بازیابی ۰۰۲-2-1-1-18، موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان یزد؛ همان، گزارش عملکرد، سند بی‌تا، شم بازیابی ۰۰۳-3-1-4-2، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارش عملکرد، سند بی‌تا، شم بازیابی ۰۰۴-3-1-4-2، موجود در همان‌جا؛ حسن‌پور، غلامرضا و ابوالقاسم شایق، چهارسوق ایثار (نقش اصناف و بازاریان یزدی در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس)، یزد: مرکز حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بسیج و سپاه الغدیر استان یزد، ۱۳۹۲ ش؛ خسروی‌مقدم، حسین (مسئول وقت امور اداری سازمان جهاد کشاورزی استان یزد)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۸ مهر ۱۳۹۹؛ دستمالچیان، سید حسین (مدیر ستاد پشتیبانی جنگ استان یزد)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۳۹۷ ش؛ دشتی، سید علی (از مسئولان نیروهای جهاد سازندگی استان یزد در دورۀ جنگ تحمیلی)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۲۵ خرداد ۱۳۹۸؛ دشتی‌پور، احمدعلی (مشاور وقت امور ایثارگران و فرمانده پایگاه بسیج شهید باهنر استانداری استان یزد)، مصاحبه با اعظم یزدی، ۱۲ مرداد ۱۳۹۹؛ دهقانی‌زاده، حسن (مسئول اعزام نیروی ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان یزد)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۳۹۷ ش؛ سازمان جهاد کشاورزی استان یزد، ارسال آمار موردنیاز، سند مورخ ۱۲ آبان ۱۴۰۱، شم بازیابی ۷۹۵۴۸/14/1401، موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان یزد؛ ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگی روستایی جهاد سازندگی استان یزد، گزارش بمباران، سند مورخ ۱۰ آبان ۱۳۶۵، شم بازیابی ۰۰۱-9-8-1-16، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارش عملکرد، سند مورخ ۱۳۶۳ ش، شم بازیابی ۲۶۸-2-3-3-5، موجود در همان‌جا؛ ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان یزد، آمار اعزام نیرو، سند مورخ ۲۰ مهر ۱۳۶۴، شم بازیابی ۲-01-26-1-1-10، موجود در همان‌جا؛ همان، آمار اعزام نیرو، سند مورخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۶۷، شم بازیابی ۰۴۶-11-3-1-16، موجود در همان‌جا؛ همان، ارسال لیست مجروحین، سند مورخ ۸ اسفند ۱۳۶۶، شم بازیابی ۰۰۸-21-6-2-5، موجود در همان‌جا؛ همان، عملکرد فعالیت فرهنگی ستاد پشتیبانی جهاد سازندگی استان یزد، سند بی‌تا، شم بازیابی ۰۰۱-18-6-2-3، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارش اعزام کمپرسی، سند مورخ ۲۸ خرداد ۱۳۶۹، شم بازیابی ۰۲۱-23-8-2-10، موجود در همان‌جا؛ ستاد پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد سازندگی یزد، اعلان تعداد سنگرهای ساخته‌شده جهت حمل، سند مورخ ۱۲ مرداد ۱۳۶۸، شم بازیابی ۰۰۱-29-6-5-7، موجود در همان‌جا؛ ستاد پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد سازندگی یزد مستقر در پاوه، گزارش کار به ستاد نجف، سند بی‌تا، شم بازیابی ۰۰۱-2-1-4-2، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارش کار سال ۱۳۶۳ ش به ستاد نجف، سند مورخ ۱ اردیبهشت ۱۳۶۴، شم بازیابی ۰۰۲-5-9-5-3، موجود در همان‌جا؛ ستاد کمک‌رسانی به جنگ‌زدگان، گزارش عملکرد، سند مورخ ۸ آبان ۱۳۵۹، شم بازیابی ۰۰۷۱۹۶، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ ستاد مرکزی پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی، بخش‌نامۀ اجرایی خدمات‌رسانی به رزمندگان، سند مورخ ۱۵ دی ۱۳۶۴، شم بازیابی ۰۰۱-21-9-3-9، موجود در همان‌جا؛ همان، ستاد مرکزی پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی در توافق با ستاد پشتیبانی جنگ استان یزد (توافق‌نامۀ ساخت سنگر بتونی)، سند مورخ ۲۵ بهمن ۱۳۶۶، شم بازیابی ۰۰۲-19-3-2-6، موجود در همان‌جا؛ همان، شرکت در سمینار توجیهی ساخت سنگر بتونی، سند مورخ ۲ آذر ۱۳۶۴، شم بازیابی ۰۰۱-20-1-1-4، موجود در همان‌جا؛ ستاد مرکزی پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد سازندگی یزد، اعلان وصول میلگرد ارسالی، سند مورخ ۱ آذر ۱۳۶۷، شم بازیابی ۰۰۲-11-8-2-7، موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان یزد؛ صدوقی، محمد، گنجینۀ صلابت، به کوشش محمد‌رضا کلانتری سرچشمه، منتشرنشده؛ عسکری، محمد‌حسین (فرمانده نیروهای جهاد سازندگی یزد در سال ۱۳۶۱ ش)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۲ بهمن ۱۳۹۶؛ عسکری‌مقدم، قاسم (فرمانده گردان ۲۳ قدر)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۲۲ خرداد ۱۳۹۸؛ فرهنگ اعلام شهدا یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ قاسمی فیروزآبادی، مصطفی (رئیس وقت ستاد امداد و درمان استان یزد)، مصاحبه با ولی سلطانی گردفرامرزی، ۱۴ شهریور ۱۳۹۵؛ قرارگاه عملیاتی نجف (مهندسی جنگ جهاد سازندگی در غرب کشور)، جهاد یزد در عملیات محرم، سند مورخ ۸ آبان ۱۳۶۱، شم بازیابی ۰۰۹-3-1-4-2، موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان یزد؛ همان، سند مورخ ۲ آذر ۱۳۶۱، شم بازیابی ۰۱۰-3-1-4-2، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارش عملکرد جهاد استان یزد در ایلام، سند مورخ ۹ اسفند ۱۳۶۱، شم بازیابی ۰۰۲-3-1-4-2، موجود در همان‌جا؛ کاظمی، محمدرضا (نیروهای جهاد سازندگی استان یزد در زمان جنگ تحمیلی)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۷ دی ۱۳۹۷؛ کلانتری سرچشمه، محمدرضا، سنگر سازان شاهد (زندگی‌نامۀ شهدای جهاد سازندگی استان یزد)، تهران: اداره‌کل امور ایثارگران وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۹۶ ش؛ «گذری بر نقش جهاد سازندگی استان یزد در دفاع مقدس» (بارگذاری: ۲۷ خرداد ۱۳۹۶) خبرگزاری دفاع مقدس، <www.defapress.ir> (دسترسی: ۱۷ آبان ۱۴۰۱)؛ گلشن‌نیا، مهدی (معاون ستاد گردان انصار یزد)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۵ تیر ۱۳۹۶؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، آزادسازی سرزمین‌های ایران-گام دوم: بستان؛ اوج‌گیری ترورهای کور، تشکیل دولت پس از بحران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ ش؛ همو، والفجر مقدماتی: دستگیری سران حزب توده و افزایش تیرگی روابط با شوروی، همان، ۱۳۹۲ ش؛ مجموعۀ قوانین‌ و مقررات‌ جهاد سازندگی، به کوشش محمدعلی مرادی‌بنی و جواد افشاری‌ ابهری‌، تهران‌: گنج دانش، ۱۳۷۶ ش‌؛ معاونت عملیات لشکر ۷۷، درخواست مقنی، سند مورخ ۲۶ اسفند ۱۳۶۲، شم بازیابی ۱-2-7-1-2، موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان یزد؛ هاشمی، سید عباس، بی‌سنگران: خاطرات رزمندگان سازمان جهادگران کشاورزی استان یزد، یزد: آبگینۀ کویر، ۱۳۸۹ ش؛ همدانیان، علی‌محمد (مدیرکل اسبق اداری مالی استانداری یزد)، مصاحبه با اعظم یزدی، ۱۶ مرداد ۱۳۹۹؛ یزدانفام، محمود، آغاز جنگ نفتکش‌ها، ۱ اردیبهشت تا ۱۹ تیر ۱۳۶۳، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، ۱۳۹۷ ش.

/ علی ذبیحی علی‌تپه/